Cep Telefonu Kılıf ve Aksesuarları

Cep telefonlarının öbür dünyası - Dosyalar

Cep telefonlarının öbür dünyası
Cep telefonlarının öbür dünyası

Amerikalılar 2006 yılında yaklaşık 3 milyon ton ev-elektroniğini e-atık/e-hurda olarak atmıştır. E-atık belediye atıkları içinde en hızlı büyüyen atık türüdür. E-atık bakış açısına göre ya çok ciddi bir sorun ya da değerli bir maden yatağıdır. E-atıklar genellikle yok edilirken uygun işlem görmezlerse tehlikeli olabilecekken, aynı zamanda bünyelerinden kıymetli metaller (gümüş, bakır, platin, kurşun, altın vs) geri kazanılabilecek maden kaynaklarıdır.

Yer üstü madenciliği
Belçikalı Umicore bu kıymetli metalleri geri kazanan şirketlerden biridir. Bu firma atık TV, bilgisayar, telefon, elektronik cihazlardan 17 metal kazanmaktadır. Umicore Amerikan fotoğraf banyo sularından gümüş kazanıp bunu İtalyan gümüş mücevhercilerine satmaktadır. Firma yaptığı işi “yerüstü madenciliği” olarak tanımlamaktadır. Umicore’un kökleri 1800 yılların sonuna giden gerçek bir madencilik firmasıdır. Afrika Kongo’sundan çıkardıkları bakırı Antwerp’e gemilerle taşıyıp orada son teknoloji 2 milyar $’lık bir izabe ve rafineri tesisinde işleyip, kazanan ve rafine edilen metalleri Asya ülkelerine yeni elektronik ürünler yapılmak üzere satmaktadır. Bu kolonici sömürgeciliğin bugünkü hali olup, zengin kaynağa sahip fakir az gelişmiş ülkelerin doğal kaynakları işlenmeden alınır, zengin gelişmiş ülkede işlenir, teknolojik ürünler yapılması için başka gelişmekte olan ülkelere (ucuz emek, ucuz enerji ve önemsenmeyen çevre maliyetleri dolayısıyla) gönderilir, yeni teknolojik ürünler, tekrar gelişmiş ülkeler vasıtasıyla az gelişmiş ülkelere çok yüksek fiyatlara satılır. Az gelişmiş ülkeler alım gücü olmadığından bu teknolojik ürünleri pahalıya çok az alıp kullanır, ancak bu teknolojik ürünlerin tehlikeli atıkları az gelişmiş ülkelere boşaltılır.
Cep telefonları cehennemi
Umicore parçalanmış e-atıkları 1157oC’ta 4m genişlik ve 14m derinlikteki fırında ergitir. Akkor haldeki metaller, asitte eritilip elektrolizle %99.9 saflıkta bakır üretilir. Elektroliz çamurundan da kıymetli metaller (Au, Ag, Pt) kazanılır. Geri dönüşüm tesisinde gaz-temizleme ve filtrasyon sistemleri mutlaka olmalıdır. Bu cihazlar tehlikeli (kanserojen ve endokrinik) maddeleri yakalayıp nötralize eder.

Cep telefonlarının öbür dünyasıCep telefonları çevresel açıdan çok tehlikeli olabilmektedir
Cep telefonları e-atıkların en değerli ürünleridir. Çünkü her biri yaklaşık bir doların değeri kadar kıymetli metal, çoğunlukla altın, içerir. Tek bir telefon tek bir bilgisayardan daha az tehlikeli olsa da, eski birikmiş binlerce cep telefonu çevresel açıdan çok tehlikeli/riskli olabilmektedir. 2007’de ABI Research verilerine göre dünyada 1.2 milyar cep telefonu satılmıştır. Bunun %60’ı muhtemelen eskisiyle değiştirilmiştir. ABD’de ortalama 12 ayda bir cep telefonu değiştirilmekte ve halkın %80’i cep telefonuna sahiptir. Umicore 2006 yılında dünyada atılan cep telefonlarının sadece %1’ini alıp geri dönüştürmüştür. Tabi bu çok düşük bir orandır. Bilgisayar geri dönüşüm oranları çok kötüdür fakat cep telefonları en kötüsüdür. Eski cep telefonlarının çoğu gelişmekte olan ülkelerde ikinci el pazarlanmaktadır. Tabiî ki tekrar kullanım yeşil bir yaklaşımdır. Ancak bu ülkelerde bu telefonlar e-atık olduklarında bu ülkelerin teknolojileri bu tehlikeli atıklarla başa çıkmazsa sorun daha da büyümektedir. İleri teknoloji elektronik cihazların kişisel ve atılabilir olması tamir yerine yenilenmesi e-atık sorununu daha da büyütmektedir.

Gönüllü geri toplama
Genişletilmiş üretici sorumluluğu ürünlerin üreticiler tarafından toplanıp, yok edilmesi ve geri dönüşümünü içerir. Gönüllü geri toplama bazı üreticiler tarafından yapılmaktadır. Kuzey Amerika ve Avrupa’daki gelişmiş ülkelerin kullanılmış telefonları ya GreenPhone, Collective Good, ReCellular gibi firmalarca 2-25$’a toplanır yenilenir. Latin Amerika, Asya veya Afrika’da alım gücü düşük ülkelerde 100-120 $’a yeniden kullanım için satılır. Özellikle Çin (Guangzhau, Guiya bölgesi) ve Nijerya ABD’den 14 günlük garanti süresinde geri çevrilen kullanılmış telefonları tercih ederler. En büyük e-atık pazarı olan Çin’de bilgisayar atıklarının toprağa gömüldüğünü görmek mümkün iken telefonların toprak dolgusu yapıldığını görmek mümkün değildir. Çin’de yılda 200-300 milyon telefon kullanım dışı kalmaktadır. Ayrıca gelişmiş ülkelerin atık telefonlarını da ithal eden Çin bu telefonların kullanılabilir ve tamir edilebilir olanları yenileme sonunda daha fakir olan Hindistan, Moğalistan, Vietnam ve Tayland’a yeniden kullanım için satılır. Bu ülkelerde kullanılmış bu telefonları daha sonra daha da fakir olan Laos, Kamboçya, Bangladeş ve Myanmar gibi ülkelere pazarlarlar. Kısacası cep telefonları küresel dünyada zenginlerden fakirlere doğru kullanım kanallarını bulur. Basel Eylem Şebekesi (BAN) 2005 yılında e-atıkların dünyada dolaşımını takip etmiştir. BAN 2005 yılında Laos’un ayda 500 konteynır e-atık getirdiğini bulmuştur.
Tehlike sınırlarının üzerinde
Amerika Çevre Ajansı (EPA), 34 eski cep telefonunun toprağa gömüldüğünde tehlikeli metallerden kurşunun tehlikeli atık sınır değerini 17 kat aştığını ve diğer 4 metalinde tehlike sınırları üstünde olduğunu ifade etmiştir. Bu yüzden cep telefonu atıkları tehlikeli atık kategorisindedir. Modern çöp depolama alanlarında bile e-atıklardaki tehlikeli metallerin liç olup toprak ve suya karışması mümkün olabilecek iken vahşi depolama, açık havada yakma yöntemleri bu tehlikeli maddeleri çevreye kolaylıkla yayabilmektedir.

Tehlikeli metaller kullanılmamalı
Elektronik endüstrisi AB’nin Atık Elektrik ve Elektronik Aletler (WEEE) ve Tehlikeli Maddelerin Sınırlandırması (RoHS) direktifleriyle daha temiz/yeşil ürünler üretmeye zorlanmaktadır. Tehlikeli metaller (Pb, Cd vs) ürünlerde kullanılmamaya çalışılmaktadır. Özellikle Nokia ve Sony Ericsson firmaları RoHS Direktifi dışındaki tehlikeli maddeler de gönüllü azaltmaya çalışmaktadır. Kullanılmış ürünlerin üreticilerce kullanım sonrası geri alınması tüm dünyada yaygınlaşmaktadır. Dünyada tehlikeli atıkların ihracatını yasaklayan Basel Konvansiyonunu 170 ülke imzalasa da ABD henüz imzalamamıştır.
Madencilik mi? Geri dönüşüm mü?
Cep telefonlarının tekrar kullanımı doğal kaynakları korur. Bu da yapılacak yeni telefonlarda kullanacağımız yeni metaller için madencilik yapımıyla doğaya zarar verilmesini önler. Telefonların tekrar kullanımı ve geri dönüşümü madencilik maliyeti açısından da önemlidir. Örneğin yeni cihazlar için coltan cevherinden Cep telefonlarının öbür dünyasıtantalyum üretimi Kongo’da yapılır. Coltan yataklarının kontrolu 1990 sonlarındaki Kongo iç savaşını sürdürmede en önemli bir faktördü. Buda nesli tükenen gorillere besin için dayanmaya benzemektedir. Tantalyum, Umicore tarafından e-atıktan kazanılamayan metallerden birisidir. Dünyanın altın ve bakır ihtiyacı çoğunlukla açık maden işletmelerinden, siyanür ve sülfürik asit liçiyle üretilir. Amerikan Jeolojik Araştırma Kurumu (USGS) verilerine göre bir cep telefonu devresi üretimi için en iyimser tahminle 110 gram atık çıkarılır. Ayrıca dünya doğal kaynakları sınırlı ve yenilenemez kaynaklardır. Burada bir yanıltmaç (ikilem) mevcuttur. Biz bazı metallerin insanlar için tehlikeli ve zehirli olduğunu bildiğimiz halde bu metalleri madencilikle yer kabuğundan kazıp yeryüzüne çıkarıyoruz. Aynı zamanda hali hazırda kullandığımız bu tehlikeli metalleri toprağa gömmeyi konuşuyoruz.

Çekmece içi telefonları/Serveti
Kullanılmış cep telefonlarından bedava kurtulma yolu yoktur. ABD’de ReCellular’a göre cep telefonlarını %10 geri dönüşmektedir. ABI Research, Inform ve USGS’e göre ABD’de 2005 yılında kullanılmış yarım milyar cep telefonu çekmecelerde saklanmaktadır. Yarım milyar cep telefonu 300 milyon $ değerinde altın, paladyum, gümüş, bakır ve platin içerir. Eğer bir kullanılmış telefon çekmece içine atıldıysa onu oradan çıkarmak madencilik yapmaktan çok zor olmaktadır. ABD’de e-atıklar altın cevherlerinden 40 kat daha fazla altın içermektedir. Bu yüzden e-atıklardan altın kazanımı ABD’de altın madenciliği yapmaktan daha karlıdır (Kaya ve Sözeri, 2009).
Cep telefonu cenneti
Cep telefonları günlük hayatımızın vazgeçilmez bir parçası ve iletişim aracıdır. Neden onlardan çok çabuk vazgeçiyoruz? Bazen seçeneğimiz olmayabiliyor. Bazen değişik özellikler istenebiliyoruz. (Kamera, müzik, İnternet, Dokunmatik ekran gibi.) Bir çok marka bu özelliklerin hepsini bir araya koyduysa da cep telefonu sektörü yeni gelişmelere hâlâ açıktır. Geri dönüşümcülere göre bir çok telefon teknolojik eskimeden değil psikolojik (prestij açısından, moda, statü, kişilik yansıtıcı) olarak kullanıcılar tarafından emekli edilmektedir. Cep telefonlarının öbür dünyası Bugün ABD cep telefonu piyasasında 470 model satışa sunulmuş olup yaklaşık her ay 16 yeni model pazara çıkmaktadır. Yeni modellerin çoğu mevcutlardan çok az farklıdır. Bu da kişilerin çok çabuk sıkılmalarına neden olmaktadır. Sadece Motorola RAZR’un 48 farklı tipi (Kayar kapaklı veya katlamalı açılanlar, farklı renkler, farklı tuşlar, dar/geniş ekranlar, farklı hafızalar / kameralar, farklı şekiller / kalınlıklar vs.) mevcuttur. ABD’de cep telefonlarının operatörler tarafından ücretsiz iki yıllık kontrat imzalatılarak verilmesi de telefon değiştirmeyi hızlandırmaktadır. Dünyada kişiler pazar gazetelerinde mükemmel telefonları 50$ görünce, dayanamayıp ortalama 18 ayda bir telefon değiştirmektedirler. Kişilerin %50-60’ı telefonlarını ondan bıktıklarından veya pili bittiğinden değiştirmektedir.

Tüm özellikler kullanılmamakta
Yeni model telefonların her türlü yeni özelliğe sahip olması istense de bu özelliklerin çoğu maalesef kullanım kılavuzu yeterince okunmadığından kullanılmamaktadır. Telefonlarında internet bağlantısı olanların %82’si internete girmemektedir. Türkiye’de cep telefonu sayısı 90 milyonu aştı bunun 65 milyonu aktif durumda ve aktif durumdakilerin yarıdan fazlası kamera, MP3 çalar ve radyo özellikleri taşımaktadır. Kişilere bağımsızlık ve kişisellik sağlayan telefonlar kişilerin el oyuncağı haline gelmiştir. Bu da kişilerin telefonla oynarken çevreyle olan iletişimlerini en aza indirmektedir. Bu da kişilerin içe kapanmasına neden olmaktadır. Özellikle gençler toplumla konuşmak yerine cep telefonuyla oynamayı tercih etmektedir. Bu avuç içi, ileri-teknoloji plastik oyuncakların özellikle çocuklar için tüm dünyaları olması engellenmelidir. Telefonlar için cennet yoktur. Hepsi eninde sonunda ya toprağa gömülmekte ya da Umicore firması gibi firmaların fırınlarında yaklaşık 1200 derecelerde ergitilerek geri kazanılmaktadır.

Kaynaklar:
J. Mooallem, “The Afterlife of Cellephones”, New York Times, January 13, 2008.
M. Kaya and A. Sözeri, “A Review of Electronic Waste Recycling Technologies: Is e- Waste an Opportunity or Treat?”, TMS 2009 Annual Meeting&Exhibition, 15-19 Feb. 2009, San Fransisco, ABD.
M.Kaya, “Küresel e-Atık Pazarı 2009’da 11 milyar $’ı Geçecek”, TİSK-İşveren Dergisi, Eylül 2005.

Bu makale Eskişehir-Osmangazi Üniversitesi, Teknoloji Araştırma Merkezi
(TEKAM) Müdürü Prof.Dr. Muammer Kaya tarafından kaleme alınmıştır.

Dosyalar sayfasına dönmek için tıklayınız